Μόλις πριν λίγες μέρες τα φώτα είχαν σβήσει στην οκτάωρη πτήση Παρίσι-Ντητρόιτ κι εγώ είχα απορροφηθεί στην τελευταία ποιητική συλλογή που αγόρασα φεύγοντας από την Αθήνα, όταν ξαφνικά στο στόχαστρο στροφών και στοχασμών διάβασα τ’ όνομά μου! Τι να σου κάνει ένας κριτικός στιχουργημένος;
Χάρηκα πάντως ιδιαίτερα που ο διακεκριμένος ποιητής και λόγιος Ορφέας Απέργης συνομιλεί μαζί μου δημόσια για τη σχέση ποίησης και πολιτικής, και μάλιστα το κάνει ποιητικά στην συναρπαστική καινούργια του συλλογή, Καθαριστήριο (2021), ένα burlesque που αξίζει να διαβαστεί ευρύτατα.
Συγκεκριμένα, θεωρεί άστοχο που χρησιμοποιώ τον δόκιμο κριτικό όρο «αριστερή μελαγχολία» για την ποιητική γενιά του 2000. Η διαφωνία του εστιάζεται στην αριστερή ποιότητα και αφορά την λειτουργία της πολιτικής ποίησης. Γενικότερα, ο Απέργης αποδοκιμάζει δύο χαρακτηριστικά φαινόμενα – στο εσωτερικό της χώρας την «ποιητική ηθική» (Δημήτρης Μαρωνίτης), όσο κι αν πηγάζει από ένα αίσθημα ευθύνης, και στο εξωτερικό την «ποίηση της κρίσης» (Κάρεν Βαν Ντάικ) η οποία ανταποκρίνεται στη διεθνή ζήτηση για μια εξωτική ελληνική κατωτερότητα. Το ερώτημα που θέτει είναι πώς γίνεται να μιλήσει ο ποιητής έγκυρα για την δεινή «κοινωνική κατάσταση» και να εκφράσει «πολιτικές ιδέες» όταν η ποίηση από τη φύση της «αμφιβάλλει» (σελ. 266), αμφισβητεί, αστοχεί (267), και άρα δεν δίνει λύσεις.
Στις 72 σελίδες του «επίμετρου» του βιβλίου, «Το μανιφέστο του κινηματισμού», ο Απέργης εξαγγέλει και περιγράφει την «αιώνια (νεοελληνική) επιστροφή» στην ποίηση (259) και προσφέρει ένα δεκάλογο των χαρακτηριστικών της ο οποίος διαλέγεται δημιουργικά με τον δεκάλογο των χαρακτηριστικών της νέας ποίησης που πρότεινα το 2015 στο δοκίμιο «Left Melancholy Poetry: The Greek Generation of the 2000’s». Το πρώτο από τα δέκα χαρακτηριστικά είναι πως, αντί να είναι πολιτική, η νεά γραφή θα είναι «ποίηση κοινωνικού ιδεαλισμού» (260).
Για να βρούμε τέτοια ποίηση ας δούμε το Σαν χρέος (2020), ένα ποιητικό βιβλίο που έβγαλε ο Απέργης μόλις 6 μήνες πριν από το Καθαριστήριο. Παρατηρούμε αμέσως πως πρόκειται για μία πολιτική σύνθεση που «παρακολουθεί τη βία που ασκείται στις γυναίκες εξακολουθητικά» και την μαχητική αντίδρασή τους, την αντίστοιχη «άβολη σχέση Ελλάδας-Γερμανίας» που εντείνει «το χρέος της οικονομικής δοσοληψίας» καθώς και τα νέα χρέη που φορτωνόμαστε σε καιρό πανδημίας. Ο συγγραφέας εκφράζει πολιτικές ιδέες για επίκαιρα πολιτικά θέματα. Τότε τι κάνει αυτό το βιβλίο «ποίηση κοινωνικού ιδεαλισμού» κι όχι ποιητική διαπραγμάτευση πολιτικο-κοινωνικών ζητημάτων; Προφανώς το ότι δεν κάνει αριστερή ποίηση. Κι αυτή ακριβώς είναι η αντίρρησή του Απέργη στην ορολογία μου όταν λογοπαίζει «το ‘Left melancholy poetry’ τι το ΄θελε [ο Λαμπρόπουλος], he could’ve left the Left out” (270). Ο Απέργης προτείνει, και επεξεργάζεται σε ένα πολύτομο υπό έκδοση magnum opus, μία πολιτική ποίηση «στο (χαμένο) κέντρο ιστάμενη» και «εκ της νεοελληνικής ουσίας προλεγόμενη/και μέλλουσα να συμβαίνει διαρκώς» (259) η οποία θα υπερβαίνει τον εθνικό διχασμό μεταξύ «Δεξιάς και Αριστεράς» (275) με το να μην είναι αριστερή. Η οπτική του αξίζει να συγκριθεί με τέσσερεις άλλες ποιητικές απόψεις στο σύγχρονο ελλαδικό χώρο.
Πρώτα, ο «πνευματικός φιλελευθερισμός» (Γιάννης Μπαλαμπανίδης) του Απέργη σχετίζεται με την «φιλελεύθερη μελαγχολία» που συζητά στο δοκίμιό του «Amor mundi» (2021, στην ιστοσελίδα Εξέγερση: Η ρήξη με την παράδοση και η σύγκρουση με την εξουσία) ο ποιητής Δημήτρης Αγγελής, ο οποίος έδωσε έξοχα κομμάτια αριστερής μελαγχολίας στη συλλογή Επαληθεύοντας τη νύχτα (2011): «Αν η γενιά της αριστερής μελαγχολίας στην Ελλάδα αντίκρυζε ανατρέχοντας στο πρόσφατο παρελθόν τα ερείπια μιας ακυρωμένης και τελικά προδομένης επανάστασης, η δική μου γενιά βλέπει στο παρελθόν μια ‘κανονικότητα’ βίου, στην οποία σταδιακά κι επώδυνα συνειδητοποιεί ότι δεν θα επιστρέψει ποτέ. Ζει τη [φιλελεύθερη] μελαγχολία της αλλοτινής της παντοδυναμίας []».
Σε πλήρη αντίθεση έρχεται το εγχείρημα 1821-2021- Η Ελλάς των Ελλήνων: Δύο αιώνες εθνικά δεινά στον καθρέφτη της ποίησης (2021) όπου ο Κώστας Κουτσουρέλης ανθολογεί μιάν «’άλλη’ εθνική ποίηση» βασισμένη στην πίστη «ότι η λέξη παρακινεί, ότι η λογοτεχνία διδάσκει και νουθετεί, ότι ο ποιητής είναι πρώτα απ’ όλα πολίτης, ότι έχει λόγο ελεγκτικό για τις πράξεις και τις παραλείψεις της κοινωνίας» (13). Εδώ η πολιτική και εθνική αποστολή της ποίησης είναι σαφής.
Αν ο Απέργης επιζητεί την υπέρβαση των εμφύλιων διχασμών Δεξιάς-Αριστεράς, η Κωνσταντίνα Κορυβάντη στο δοκίμιό της «Η ποίηση της συναίνεσης και η μεταπολιτική συνθήκη διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση» (Ποιητική 27, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2021) εμπνέεται από την πολιτική θεωρία της Σαντάλ Μουφ για να προτείνει μια νέα κοινωνική λειτουργία για την ποίηση, μια «συγκρουσιακή συναίνεση» μεταξύ παράδοσης και ανταρσίας (85) «αναζητώντας και αναδεικνύοντας το κρίσιμα μαχητικό στην ποίηση» (86).
Η τέταρτη ποιητική στάση εκφράζεται απερίφραστα στην ασυμβίβαστα αντιεξουσιαστική συλλογή του Jazra Khaleed Μα είν’ αυτό ποίηση; (2020) και δεν χρειάζεται σχόλια: «ποιητάδες μένετε/σπίτι/. εύθραυστοι σαν κυκλάμινα. μια ζωή στην >ήττα< & στην >άμυνα<. αλτ ράιτ μικροαστοί: [_μπουρζουάδες] του ποιείν. με το μακελειό σκορπάτε σαν τα ποντίκια απ’ το σάμινα. νεκρά_φύση. εγώ εκπαιδεύω λέξεις φενταγίν>|. δε γράφω ποίηση: γράφω προ-κη-ρύ-ξεις. να δω πού θα είστε. όταν το αίμα) στο δρόμο πήξει» (7).
Η πρόταση του Απέργη για μια πολιτική ποίηση που δεν θα είναι αριστερή (επειδή δεξιά ποίηση έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει) θα μπορούσε λοιπόν να συνδυαστεί με άλλες σύγχρονες θέσεις – ακόμα και με εκείνη του Κίκου Πληβείου [= Τίτου Πατρίκιου] στο άλλο φετινό grand burlesque, το μυθιστόρημα Η επιτροπή (επίσης Ιούνιος 2021) του εξίσου ψευδώνυμου Αλέκου Σμπαρούνη: «Όταν οι περιστάσεις το απαιτούν,/η ποίηση πρέπει να είναι περιστασιακή» (200). Αλλά θα επανέλθω σύντομα γιατί η συζήτηση μόλις άνοιξε και δεν είχαμε καν καιρό να μελαγχολήσουμε.
10 Ιουλίου 2021
* In his latest poetry collection, published in June, Orpheas Apergis, a distinguished member of the 2000 poetry generation in Greece, expresses reservations about my use of the critical term “left melancholy poetry.” I was intrigued to see my views discussed in verse. This post is my first response.
Piano Poetry Pantelis Politics 